สำนักงานราชบัณฑิตยสภา

95 อนุสรณ์ในการพระราชทานเพลิงศพ ศาสตราจารย์ ดร.ประเสริฐ ณ นคร มหาราช และอาสาเป็นทัพหน้าเข้าตีเมืองเชียงใหม่ได้ในปีนั้น สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชทรงพระกรุณา แต่งตั้งพระยาจ่าบ้าน เป็นพระยาวิเชียรปราการ ครองเมืองเชียงใหม่ พระยากาวิละครองเมืองล� ำปาง โดยมีน้องทั้ง ๖ คนช่วยราชการอยู่ด้วย เจ้าเจ็ดตนพี่น้องร่วมกันป้องกันเมืองล� ำปางไว้ได้ ในขณะที่พม่ายึดครองเมืองล� ำพูนและเมือง เชียงใหม่ได้อีกเมื่อ พ.ศ. ๒๓๑๔ เมืองล� ำปางจึงเป็นที่มั่นส� ำคัญของไทย สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช โปรดให้เจ้าพระยาสุรสีห์ (บุญมา) คุมทัพไปสมบทกับพระยากาวิละเจ้าเมืองนครล� ำปาง ยกไปตีเมือง เชียงใหม่คืนมาได้ สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชมีพระราชด� ำริว่า หากพม่ายกทัพมาอีก ชาวเมืองเชียงใหม่ มีไม่พอที่จะรักษาเมืองเชียงใหม่ไว้ได้ จึงมีรับสั่งให้ทิ้งเมืองเชียงใหม่เสีย เมืองเชียงใหม่จึงร้างไปกว่า ๑๔ ปี ใน พ.ศ. ๒๓๒๕ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชเสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติ พระยา กาวิละได้ให้นายค� ำฟั่นผู้น้องลงมาเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท ใน พ.ศ. ๒๓๒๘ ครั้งศึกลาดหญ้าทัพพม่า ยกมาล้อมเมืองล� ำปางและตีหัวเมืองฝ่ายเหนือ กองทัพกรุงเทพฯ ยกขึ้นไปช่วยทัน พม่าจึงเลิกทัพกลับไป ใน พ.ศ. ๒๓๒๙ พระยาแพร่ซึ่งถูกอะแซหวุ่นกี้จับตัวเอาไปพม่า ได้กลับมาอยู่ที่เมืองเชียงแสน และ ร่วมมือกับพระยายองจับนายทัพพม่า พาครอบครัวมาสวามิภักดิ์ต่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้า จุฬาโลกมหาราช พระยากาวิละได้กราบบังคมทูลให้ทรงทราบ พระองค์จึงโปรดเกล้าฯ ให้พระยายองกลับ ขึ้นไปอยู่กับพระยากาวิละ แต่ให้พระยาแพร่ท� ำราชการอยู่ที่กรุงเทพฯ ต่อมา พม่าจะยกมาตีเมืองล� ำปางอีก พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชมีพระด� ำริว่า การที่พม่ายกมาตีเมืองไทยได้ก็เพราะได้ อาศัยเสบียงและพาหนะจากล้านนา จะปล่อยให้พม่ามาตั้งอยู่ในเมืองเชียงใหม่ไม่ได้ จึงโปรดเกล้าฯ ให้ สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิงหนาทเสด็จฯ ขึ้นไปจัดการที่เมืองเชียงใหม่ ให้น้อยธรรมน้องคนที่ ๒ เป็น พระยาอุปราช ให้พุทสารผู้เป็นญาติข้างมารดาพระยากาวิละเป็นพระยาราชวงศ์ พระยากาวิละจึงขอรับ พระราชทานครัวเชียงใหม่ซึ่งตกค้างอยู่ที่เมืองเหนือทั้งปวงไปตั้งอยู่ที่เมืองเชียงใหม่ในปีนั้น อนึ่ง มีพระบัณฑูรตั้งน้องชาย ๓ คนของพระยากาวิละเป็นพระยานครล� ำปาง พระยาอุปราช และพระยาราชวงศ์ แต่ผู้คนที่มีไม่พอจะตั้งเมืองเชียงใหม่ได้ จึงลงมาตั้งอยู่ที่เมืองป่าซาง ใกล้เมืองล� ำพูน ต่อมา พม่ายกมาล้อม เมืองป่าซาง พระยากาวิละขอกองทัพไทยยกไปช่วยตีกองทัพพม่าแตกไป ใน พ.ศ. ๒๓๓๙ พระยากาวิละ จึงยกไปตั้งเมืองเชียงใหม่ได้ส� ำเร็จ ใน พ.ศ. ๒๓๔๔ พระยากาวิละกับพระยานครล� ำปางยกทัพไปตีเมืองสาด จับเจ้าเมืองและครอบครัว ส่งลงมาถวายที่กรุงเทพฯ ใน พ.ศ. ๒๓๔๕ พม่ายกกองทัพ ๗ กองทัพมาตีเมืองเชียงใหม่ พระยากาวิละ รักษาเมืองไว้อย่างกล้าหาญมั่นคงถึง ๒ เดือนเศษ กองทัพกรุงเทพฯ ได้มาช่วยขับไล่พม่าแตกพ่ายไป พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชจึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ เลื่อนพระยากาวิละขึ้น เป็นพระเจ้าเชียงใหม่ มีราชทินนามว่า พระบรมราชาธิบดีศรีสุริยวงศ์ องค์อินทรศักดิ์ สมญามหาขัตติยราช ชาติราไชศวรรย์ เจ้าขัณฑสีมาพระนครเชียงใหม่ราชธานี เป็นใหญ่ในล้านนา ๕๗ หัวเมือง