สำนักงานราชบัณฑิตยสภา

จิ ตรกรรมภาพเทวดาที่ ปรากฏในการสร้างพระเมรุมาศหรื อการสร้างพระเมรุ 172 The Journal of the Royal Institute of Thailand Vol. 38 No. 4 Oct-Dec 2013 เป็นภพภูมิแห่งความดีงามอันมีดินแดนตั้งอยู่บนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ ซึ่งเชื่อกันว่าเป็นศูนย์กลางจักรวาล ภาพเทวดาที่เขียนตกแต่งพระเมรุมาศหรือพระเมรุจึงเปรียบเสมือนมวลหมู่เทวดาที่อยู่บนสรวงสวรรค์ ท� ำหน้าที่ปกปักรักษา ดูแล ปกป้องอภิบาลให้สถานที่ บุคคลมีความร่มเย็นเป็นสุข จากข้อมูลเอกสาร หลักฐาน และภาพถ่ายพบว่าภาพเทวดามีเขียนอยู่ที่ฉากบังเพลิงมากที่สุด และยังพบที่การตกแต่งผนัง ภายในและคอสองด้วยเช่นกัน สมัยอยุธยา จิตรกรรมภาพเทวดาที่ปรากฏในการสร้างพระเมรุมาศหรือพระเมรุ “สมัย อยุธยาตอนต้น ไม่มีหลักฐานกล่าวถึงการพระศพจะเริ่มปรากฏบ้างในสมัยอยุธยาตอนกลางพบในยุค กลาง ในหนังสือพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ซึ่งกล่าวถึงเฉพาะการสร้างพระเมรุส� ำหรับพระราช พิธีพระราชทานเพลิงเท่านั้น และในสมัยอยุธยาตอนปลายจะกล่าวถึงจดหมายเหตุ พระบรมศพ คือ งานพระบรมศพสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวท้ายสระซึ่งจะพรรณนาเฉพาะการก่อสร้างพระเมรุมาศพระราชพิธี พระราชทานเพลิงการแห่พระบรมอัฐิ” มีการกล่าวถึงภาพเทวดาที่ฉากบังเพลิงเพียงข้อความสั้น ๆ อยู่ไม่ มากดังนี้ “ฉากแผงส� ำหรับบังเพลิง” “แลเมื่อพระสงฆ์จะฉันนั้นให้ยกรูปเทวดาเข้ามาตั้งไว้ในเครื่อง” “แลนายพนักงานจึงเอาฉากบังเพลิงไว้ทั้ง ๔ ด้าน” ซึ่งจากข้อความทั้ง 3 สันนิษฐานได้ว่า ฉากบังเพลิงสมัยอยุธยามีลักษณะเป็นฉากตั้งที่เขียน จิตรกรรมภาพเทวดา ยกเคลื่อนที่ได้และใช้ประโยชน์ในกิจกรรมอื่นด้วย มิได้เป็นฉากบังเพลิงเพียงอย่าง เดียว ดังที่เห็นในปัจจุบัน ซึ่งค� ำว่า ฉากบังเพลิง ตามความหมายในพจนานุกรมศัพท์ศิลปกรรม ฉบับ ราชบัณฑิตยสถาน (๒๕๕๐ : ๒๙๗) อธิบายไว้ว่า “เครื่องกั้นในพระราชพิธี ถวายพระเพลิงพระบรมศพ พระศพ บนพระเมรุมาศหรือพระเมรุ เพื่อมิให้เห็นการถวายพระเพลิง พระบรมศพหรือพระศพ มีลักษณะ เป็นฉากพับได้ ติดไว้กับเสาเมรุทั้ง ๔ ด้าน เมื่อจะใช้งานจึงดึงหรือยกมาปิดไว้ ใช้ส� ำหรับศพชั้นโกศเท่านั้น ถ้าเป็นศพพระราชวงศ์ใช้ฉากลายเทวดา ถ้าเป็นเมรุธรรมดาและเป็นศพข้าราชการใช้ลายเถาไม้” สมัยรัตนโกสินทร์ งานพระเมรุมาศ พระบรมอัฐิสมเด็จพระปฐมบรมชนก เมื่อพุทธศักราช ๒๓๓๙ เดือน ๕ ปีมะโรง พบหลักฐานการเขียนจิตรกรรมภาพเทวดาปรากฏเป็นบทร้อยกรอง ในบทพระนิพนธ์ของพระเจ้า บรมวงศ์เธอ กรมหมื่นศรีสุเรนทร์ พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช