สำนักงานราชบัณฑิตยสภา

วิ วั ฒนาการ อนุกรมวิ ธาน และการกระจายตั วของผึ้ งในประเทศไทย 124 The Journal of the Royal Institute of Thailand Vol. 39 No. 2 April-June 2014 วิวัฒนาการของแมลงสังคมมีมานานไม่ต�่ ำกว่า ๓๐๐ ล้านปี โดยเฉพาะอย่างยิ่งปลวกจัดเป็นพวก ที่มีระบบสังคมแท้ มีบรรพบุรุษที่มีวิวัฒนาการร่วมกับบรรพบุรุษแมลงสาบป่า มีมาก่อนที่ปรากฏในแมลง สังคมของผึ้ง ปัจจุบันนี้ได้มีผู้น� ำหลักฐานจากซากดึกด� ำบรรพ์มาใช้อธิบายความเป็นมาของวิวัฒนาการสิ่งมีชีวิต การค้นพบซากดึกด� ำบรรพ์ ( fossil ) ผึ้งที่อยู่ในสภาพสมบูรณ์มากน� ำไปสู่การวิจารณ์ผลทางวิวัฒนาการของ ผึ้งสกุล Apis ได้อย่างน่าเชื่อถือ มีซากดึกด� ำบรรพ์มากมายที่สวยงามถูกปกป้องด้วยอ� ำพันหรือแผ่นหิน (รูปที่ ๑ และ รูปที่ ๒) และได้ถูกน� ำมาเก็บไว้เป็นตัวอย่างในการศึกษา ( Seeley, 1985 ) เมื่อ ๑๒๐ ล้านปีที่ ผ่านมา เหล่าแมลงที่ตอมพืชมีดอกในยุคเริ่มแรกเป็นแมลงจ� ำพวกต่อ ( wasp ) ที่มีลิ้นสั้น ( short-tongued ) ปกคลุมไปด้วยขน และอาศัยอยู่ตามโพรงไม้ ตัวเต็มวัยจะพึ่งพิงอาศัยดอกไม้เหล่านั้น โดยออกไปเก็บอาหาร จากดอกไม้ดอกหนึ่งไปสู่อีกดอกหนึ่ง ซึ่งเป็นความสัมพันธ์แบบพึ่งพาอาศัยกัน ( Engel, 2001: 5-192) ดอกไม้เป็นแหล่งอาหารของผึ้ง ( bee ) ผึ้งมีการพัฒนาลักษณะสัณฐานภายนอกให้เหมาะกับการเก็บเกสร ดอกไม้ต่าง ๆ ( Michener, 2000 ) ดังนั้น ผึ้งและพืชมีดอกจึงมีความสัมพันธ์กัน โดยที่ผึ้งจะช่วยผสมเกสร ให้ดอกไม้ซึ่งเป็นแหล่งอาหารมาตั้งแต่ในอดีตกาล ( Crane et al., 1995: 27-33 ) รูปที่ ๓ แสดงให้เห็นว่า ผึ้งได้แยกออกมาจากวิวัฒนาการชาติพันธุ์ ( phylogeny ) ของแตน ( sphecid wasp ) ในยุคครีเทเชียสช่วง ๑๒๐-๑๓๐ ล้านปีที่ผ่านมา ( Engel, 2001: 5-192 ) ผึ้งบางชนิดมี ความเฉพาะเจาะจงกับชนิดของพืช ในทางตรงกันข้ามยังมีผึ้งชนิดอื่น ๆ ที่ไม่เฉพาะเจาะจงกับชนิดของ พืช ปัจจุบันพบว่ามีผึ้ง ๑๗,๐๐๐ ชนิด ซึ่งน้อยกว่าครึ่งหนึ่งจากที่เคยประมาณไว้ ผึ้งที่มีตะกร้าเก็บเกสร ( corbiculate bee ) ได้ปรากฏขึ้นในช่วง ๙๐-๑๐๐ ล้านปีที่ผ่านมา จัดอยู่ในวงศ์ย่อย ( subfamily ) Apinae ( Michener, 2000 ) ผึ้งเหล่านี้มีลิ้นยาว ( long-tongued ) มีตะกร้าเก็บเกสร ( pollen basket or cor- bicula ) ซึ่งเป็นขนที่แข็งแรงเส้นเดียว พื้นที่รอบ ๆ เป็นหลุม อยู่บริเวณแข้ง ( tibia ) ของขาคู่ที่ ๓ ใช้ส� ำหรับ แทงเกสรดอกไม้ หรือที่เรียกว่าตะกร้าเก็บเกสร ( pollen basket ) ผึ้งที่มีตะกร้าเก็บเกสรมี ๔ วงศ์ย่อยคือ ผึ้งกล้วยไม้ ( orchid bee: Euglossini ) ผึ้งหึ่ง ( bumble bee: Bombini ) ชันโรง ( stingless bee: Meliponini ) และผึ้ง ( honey bee: Apini ) ( Oldroyd and Wongsiri, 2006 )