สำนักงานราชบัณฑิตยสภา

มารดาของสุนทรภู่ชื่อบัว 152 The Journal of the Royal Society of Thailand Volume 40 Number 1 January-March 2015 ตัวเอง ส� ำหรับพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวจึงต้องทรงจบค� ำกลอน มิฉะนั้น ก็จะทรงเสียเปรียบ ด้วยการ ถูกต้อนกลับโดยคนหัวไวอย่างสุนทรภู่ (ดู ค� ำกลอนหมายเลข ๕ ที่จะกล่าวต่อไป) เรื่องเช่นนี้ คงจะเกิดขึ้น บ่อยมากในบรรยากาศโต้กันทางเพลงยาว หรือสักวาในสมัยนั้น แต่เมื่อเป็นเรื่องที่เกิดขึ้นระหว่างเจ้านาย กับคนที่แพรวพราวด้วยส� ำนวนค� ำกลอนอย่างสุนทรภู่ แล้วคนรุ่นต่อมาโดยกาละและเทศะพร้อมข้อมูล ของตัวเอง หรือคนสมัยนั้นที่อิจฉาสุนทรภู่ จึงกลับไม่รู้สึกสนุกด้วย ซ�้ ำยังมองไปในแง่ร้ายต่อสุนทรภู่ และ พระบรมเดชานุภาพของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งความจริงแล้วมีที่ยิ่งกว่า เมื่อสุนทรภู่ หยอกทั้ง ๒ พระองค์ หรือองค์อื่น ๆ ไว้ในงานต่าง ๆ ด้วยความรู้ความสามารถของตนเอง จนก่อให้เกิดประโยชน์ เช่นกรณีดังกล่าว เมื่อได้โอกาสใน ราวปีชวด พ.ศ. ๒๓๗๑ ซึ่งเป็นปีไปรับบิดาที่เมืองแกลง และหนูตาบกับนางนิ่มที่เพชรบุรี สุนทรภู่จึงคิด แต่งเป็นค� ำกลอน เหมือนแนะน� ำความคิด หรือวิสัยของตัวเองแก่ผู้อ่าน และยังพาดพิงถึงคนระดับบิดา มารดาไปพร้อมกัน ไว้เช่นในนิทานพระอภัยมณี ตอนที่ ๒๕ หน้า ๓๙๑ ว่า “มนุษย์นี้ที่รักอยู่สองสถาน บิดามารดารักมักเป็นผล ที่พึ่งหนึ่งพึ่งได้แต่กายตน เกิดเป็นคนคิดเห็นจึ่งเจรจา แม้นใครรักรักมั่งชังชังตอบ ให้รอบคอบคิดอ่านนะหลานหนา รู้สิ่งไรไม่สู้รู้วิชา รู้รักษาตัวรอดเป็นยอดดี” ท� ำนองเดียวกันกับค� ำว่า “รู้รักษาตัวรอดเป็นยอดดี” ดังกล่าว ในที่นี้ของสุนทรภู่ ที่เป็นข้อ ปฏิบัติดี ที่วิญญูชนควรใช้พิจารณาโดยค� ำนึงถึงตามสภาพของเหตุการณ์ หรือตามกาละและเทศะ เช่น สุภาษิตต่าง ๆ มิใช่ยกขึ้นมาลอย ๆ แล้วกล่าวกันเช่นกรณีนี้ว่า เป็นวิธีการที่เห็นแก่ตัว ดังที่วิจารณ์กัน ในปัจจุบัน โดยคนที่ไม่รู้ที่มาที่ไป หรือไม่สนใจในรายละเอียดข้อนี้ ทั้ง ๆ ที่สามารถสืบหาได้จากเนื้อเรื่อง ในนิทานโดยตลอด ว่าเป็นการเอาตัวรอดในยามคับขัน ขณะที่ต่อมา ในตอนที่ ๓๕ หน้า ๖๔๑ ก็ยังกล่าว ท� ำนองเดียวกันไว้อีก ว่า “เกิดเป็นคนอย่าไว้แก่ใจคน” ซึ่งไม่ใช่การดูถูกผู้อื่น ต่อไปนี้ เป็นเรื่องที่สุนทรภู่เล่นค� ำกลอนกับตัวเอง แสดงกลการแต่งเมื่อครั้งถึงบทดึงเอา บัวนานาสี นานาพันธุ์ในล� ำน�้ ำเข้ามาประกอบไว้เป็นฉากของเรื่องที่จะบ่งบอก เช่น บทชมธรรมชาติ บทชมนาง บทอัศจรรย์ อุปมาอุปไมย และเมื่อนึกถึงมารดาที่ชื่อบัว สุนทรภู่ก็คงจะมีวิธีการให้ได้รู้กัน หรือ มีหรือไม่ที่จะท� ำเป็นลายแทงบ่งชื่อมารดาไว้ ให้ต่างกับบทอื่นที่ตัวเองก็ชอบแต่ง และยังให้ถูกใจผู้อ่าน เพราะได้อารมณ์ชวนจินตนาการ เมื่อสุนทรภู่ก็รู้ตัวเองว่า ทุกเรื่องที่อยากกล่าวเป็นค� ำกลอน ล้วนเป็นการ แต่งด้วยเค้าเรื่องจริงเป็นส่วนใหญ่ แต่ใช้วิธีเล่นค� ำเป็นนัย คงมีค� ำถามกันในสมัยนั้นว่า ตรงนั้นตรงนี้หมาย ถึงใคร หรือจะว่ากระทบใคร สุนทรภู่จึงได้เอาเรื่องนี้มาแต่งไว้ด้วย เช่นในนิทานพระอภัยมณี ตอนที่ ๒๕ หน้า ๓๙๘ ว่า