สำนักงานราชบัณฑิตยสภา

มารดาของสุนทรภู่ชื่อบัว 150 The Journal of the Royal Society of Thailand Volume 40 Number 1 January-March 2015 ตามนิสัยอวดคารมค� ำกลอนที่ต้องการความเป็นอิสระในความคิด โดยเฉพาะตามกาละและเทศะ ให้ได้ดี ที่สุด อย่างน้อยก็ยังเป็นการเอาพระทัยจากทั้ง ๒ พระองค์ ด้วยการติดตาม ทบทวนใหม่ จึงไม่มีใครจะยั้งได้ แม้ตัวเอง และมิใช่อคติอย่างแน่นอน อีกทั้งสุนทรภู่ก็ไม่มีวิสัยแกล้งในเรื่องนี้กับเจ้านาย หลังจากนั้น กรมหมื่นเจษฎาบดินทร์ซึ่งทรงคุ้นเคยกับสุนทรภู่ และทรงยกย่องสุนทรภู่เป็นเหมือนครูทางกวี อย่างดี เมื่อทรงได้โอกาสก็คงจะทรงเพียงทักท้วงติงสุนทรภู่เท่านั้น ในฐานะนักเลงกลอนด้วยกัน ไม่น่าจะเป็นเรื่อง ใหญ่โตเลยเถิดอย่างที่กล่าวกัน ทั้งที่เวลาก็ผ่านมาถึง ๒-๔ ปี แม้จะมีกรณีอื่นอีก ก็เป็นไปท� ำนองเดียวกัน ในส่วนของผู้เขียน เมื่อประมาณว่า เรื่องนี้น่าจะเกิดขึ้นระหว่างปีมะโรง พ.ศ. ๒๓๖๓ ถึงปีมะเมีย พ.ศ. ๒๓๖๕ จึงเป็นไปได้ที่ในเมื่อมารดาของสุนทรภู่มีชื่อว่าบัว และมีหลักฐานที่สุนทรภู่แม้จะห่างมา แต่ ก็ร� ำลึกรัก จึงถึงขนาดแต่งเหมือนย�้ ำล้อเล่นเรื่องของชีวิต กับพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ไว้ในตอนต้น นิทานพระอภัยมณีที่เริ่มแต่งในปลายปีมะแม พ.ศ. ๒๓๖๖ ให้มารดาของตนเป็นถึงร่างของนางปทุมเกสร อัครมเหสีของท้าวสุทัศน์ เจ้าเมืองรัตนา ซึ่งก็คือวังหลวง หรือกรุงเทพฯ และยังพาดพิงไปจนใกล้จบเรื่อง เมื่อเธอต้องมาถึงแก่กรรม ฉะนั้น คิดแบบไทย เฉพาะค� ำกลอนตอนนี้ ใครจะมารุกล�้ ำมาระรานบัว ที่แม้จะ เป็นเพียงชื่อของมารดา หรือคิดจินตนาการต่าง ๆ ไปถึงมารดาของตัวได้ เมื่อความสามารถในการประดิษฐ์ ค� ำกลอนเรื่องใดเรื่องหนึ่ง ก็ท� ำได้อย่างหลากหลาย หรือไม่มีที่สิ้นสุด อนึ่ง ค� ำว่า ปทุม ก็เป็นค� ำหนึ่งที่ได้ ใช้แทนบัวอยู่เสมอ และจะได้สอดคล้องกับค� ำว่า “นิลุบล” จึงกราบทูลขอแก้ไขเป็นดังกล่าว เรื่องเช่นนี้ ใน บรรยากาศความคุ้นเคยรู้จักกันระหว่างคนใกล้ชิดกัน ในกลุ่มนั้นย่อมรู้กันดี แม้จะถึงขนาดชี้แจงด้วยเหตุผล ว่า เพราะเป็นชื่อมารดา จึงขอแก้ไข ผลก็คือ ความครื้นเครง และความส� ำเร็จที่ดีกว่า แต่เมื่อเล่าต่อ ๆ กัน มาในที่สุด จึงท� ำให้เกิดความเห็นต่าง โดยเฉพาะคนนอกเหตุการณ์จริงที่ขาดข้อมูลเบื้องต้นรุ่นต่อ ๆ มาจนถึง ปัจจุบัน ที่ท� ำการวิจารณ์ด้วยพื้นฐานของตัวเอง แล้วยังเป็นไปในทางตอกย�้ ำให้เสียหายมากขึ้น ทั้งแก่ฝ่ายกรม หมื่นเจษฎาบดินทร์ และฝ่ายสุนทรภู่ (ดู ค� ำอธิบายในหมายเลข ๒๒) ที่เป็นไปได้มาก และคงจะต้องเป็นอีกหนึ่งเหตุผลส� ำคัญ กล่าวคือ นักกลอนอย่างสุนทรภู่ ซึ่งเป็นคนรอบรู้ อีกทั้งเป็นนักฟัง นักอ่าน นักบันทึก นักค้นคว้า ที่มีปณิธานแน่วแน่ในการแต่งค� ำกลอน ในทุกโอกาส จะต้องนึกไปถึงเหตุการณ์คล้ายกันในประวัติศาสตร์ หรือต� ำนานไทย ที่ศรีปราชญ์ได้ล่วงล�้ ำต่อ โคลงพระราชนิพนธ์ของสมเด็จพระนารายณ์มหาราช (พ.ศ. ๒๑๙๙-๒๒๓๑) ที่ทรงแต่งค้างไว้ ๒ บาท จนครบ ทั้งที่เป็นงานพระราชทานแก่พระมหาราชครู ผู้เป็นบิดาของศรีปราชญ์ ให้รับผิดชอบแต่งต่อ โคลง พระราชนิพนธ์นั้น คือ “อันใดย�้ ำแก้มแม่ หมองหมาย ยุงเหลือบฤๅริ้นพราย ลอบกล�้ ำ” ส่วนที่ศรีปราชญ์แต่งต่อ คือ “ผิวชนแต่จักกราย ยังยาก ใครจักอาจให้ช�้ ำ ชอกเนื้อเรียมสงวน”