สำนักงานราชบัณฑิตยสภา

ภาพทวารบาลที่ พระมหามณฑป วั ดไตรมิ ตรวิ ทยาราม 2 The Journal of the Royal Society of Thailand Vol. 41 No. 1 January-March 2016 ค� ำว่า ทวารบาล มีที่มาจากค� ำว่า ทวาร แปลว่า ประตู หรือช่อง หรือทาง ส่วนค� ำว่า บาล แปลว่า รักษา คุ้มครอง รวมความหมายถึง ผู้คุ้มครอง ปกปักรักษา ป้องกันภัยต่าง ๆ ที่อัปมงคล ชั่วร้าย ไม่ให้ล่วงล�้ ำ เข้าไปภายในบริเวณที่ส� ำคัญที่สุด ทั้งนี้ยังหมายรวมถึงภาพที่เขียนประดับตกแต่งบานหน้าต่างด้วย ภาพทวารบาลที่นิยมน� ำมาใช้ประดับตกแต่ง ส่วนใหญ่มีทั้งเฉพาะด้านหน้าบานประตูหน้าต่าง หรือ เฉพาะด้านหลังบานประตูหน้าต่าง หรืออาจมีทั้งด้านหน้าและด้านหลังของบานประตูหน้าต่างก็ได้ ภาพทวารบาลที่ประดับตกแต่งบนบานประตูหน้าต่างมีหลายรูปแบบ เช่น รูปเทพนม เทพถืออาวุธ รูปนักรบจีนโบราณ รูปนักรบจีนผสมผสานกับเทวดาแบบไทย เรียกว่า เซี่ยวกาง ภาพบุคคล หลากหลายภาษา รูปสัตว์ในจินตนาการ เรียกว่า สัตว์หิมพานต์ รูปบุคคลที่เป็นรูปทหาร เทพในศาสนา พราหมณ์ ภาพยักษ์ตนส� ำคัญในเรื่องรามเกียรติ์ก็น� ำมาใช้เป็นภาพประดับในต� ำแหน่งทวารบาลด้วยเช่นกัน ส่วนวิธีการ มีทั้งภาพแกะสลักไม้ ภาพเขียนสี ภาพประดับมุก ภาพลายรดน�้ ำ หรือปูนปั้นแบบนูนต�่ ำ นูนสูง และลอยตัว มีทั้งภาพเทวดายืนแท่นหรือยืนแท่นมีตัวภาพแบกแท่นทั้งยักษ์ ลิง และคนแบก ทวารบาลเป็นความเชื่อปรัมปราตามคติเรื่องไสยศาสตร์ที่เกี่ยวข้องกับอ� ำนาจของสิ่งศักดิ์สิทธิ์ ว่าท� ำหน้าที่คุ้มครอง ดูแลรักษาบุคคลและสถานที่ส� ำคัญ ๆ อันเป็นที่เคารพบูชาโดยเฉพาะ เช่น ปราสาทราชวัง อาคารที่เกี่ยวเนื่องด้วยศาสนา เพื่อให้พ้นจากภยันตรายและภูตผีต่าง ๆ ดังนั้น การสร้างทวารบาล จึงน� ำความเชื่อเรื่องไสยศาสตร์มาผูกโยงให้สอดคล้องเข้ากับเรื่องไตรภูมิในพระพุทธศาสนา และไตรภูมิ ในศาสนาพราหมณ์-ฮินดู โดยถ่ายทอดผ่านผลงานศิลปกรรมให้เห็นเป็นรูปธรรม ตกแต่งตามประตูหน้าต่าง ของอาคารศาสนสถาน พระที่นั่ง ปราสาทราชมนเทียรต่าง ๆ ของไทย ดังปรากฏความในบทร้อยกรอง โคลงสี่สุภาพว่า ไตรภูมิไตรภพแผ้ว ผ่องคุณ พุทธศาสน์คัมภีร์หนุน แต่งสร้าง วิจัยเล่มแรกวิบุล ก่อเกิด อีกเอกวรรณคดีอ้าง เอ่ยเอื้อนอาบใจ ไตรภูมิอวยประโยชน์ทั้ง งานกวี แทรกใส่สู่วรรณคดี ใช่น้อย รูปปั้นจิตรกรรมมี อนันต์อเนก ความเปรียบงามหยดย้อย หากรู้ไตรภูมิ (ของดีร้อยสิ่งมิ่งเมืองไทย : ๒๕๓๗ : ๑๔๗)