รวมเล่ม

๑๙ เจ้าพระยาทิพากรวงศ์ฯ, พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๑ , หน้า ๙. ๒๐ พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว...เรื่องราชประเพณีการตั้งมหาอุปราช, หน้า ๓๖. ๒๑ ราชกิจจานุเบกษาในรัชกาลที่ ๕ เล่มที่ ๓ จ.ศ. ๑๒๔๘, หน้า ๓๖๙ เสถียร ลายลักษณ์ และคนอื่น ๆ (ผู้รวบรวม). ประชุมกฎหมาย ประจำ �ศก เล่ม ๑๑ กฎหมาย จ.ศ. ๑๒๔๘, ๑๒๔๙, ๑๒๕๐, หน้า ๒๕. .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. วารสารราชบัณฑิตยสถาน ปีที่ ๓๙ ฉบับที่ ๑ ม.ค.-มี.ค. ๒๕๕๗ 48 พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชมีพระบรมราชโองการให้พระอนุชา คือ เจ้าพระยาสุรสีห์ (บุญมา) เป็น กรมพระราชวังบวรสถานมงคล (ต่อมาคือ สมเด็จพระบวรราชเจ้า มหาสุรสิงหนาท, พ.ศ. ๒๒๘๖–๒๓๔๖) ที่มหาอุปราช (วังหน้า หรือฝ่ายหน้า) และโปรดเกล้าฯ ให้ พระยาสุริยอภัย (ทองอิน, พ.ศ. ๒๒๘๙–๒๓๔๙) เป็นสมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมพระอนุ- รักษเทเวศร์ ต่อมาทรงเห็นว่า “ยศศักดิ์ยังไม่สมควรแก่ความชอบที่มีมาก” ๑๙ ใน พ.ศ. ๒๓๒๘ จึง โปรดเกล้าฯ ให้เลื่อนขึ้นเป็นกรมพระราชวังบวรสถานพิมุข (วังหลัง หรือฝ่ายหลัง) ภาพที่ ๒ : พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช เป็นที่น่าสังเกต ทั้ง ๒ ตำ �แหน่งที่โปรดเกล้าฯ แต่งตั้ง เป็นไปตามความดีความชอบ ซึ่งสอดคล้องกับที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงอธิบายว่า ตำ �แหน่งพระมหา อุปราชนั้นมีธรรมเนียมการแต่งตั้งหลายอย่าง ทั้งตั้งพระราชโอรสองค์ใหญ่ หรือตั้งพระราชอนุชา “ซึ่งได้ทุกข์ได้ยากมาด้วยกัน” และไม่มีตำ �แหน่งใหญ่ ซึ่งสมควรจะให้เป็นนั้นอย่างหนึ่ง” ๒๐ อนึ่ง ใน “คำ �ประกาศเฉลิมพระปรมาพิไธย” สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศฯ (พ.ศ. ๒๔๒๙) ระบุไว้ชัดเจนยิ่งขึ้นว่า “ตำ �แหน่งที่พระมหาอุปราช...เปนตำ �แหน่งที่สำ �หรับพระราช- ทานบำ �เหนจความชอบแก่พระบรมวงษผู้มีความชอบยิ่งใหญ่เฉพาะพระองค์...” ๒๑ “มหาชนนิกรสโมสรสมมุต” : พระราชประเพณีการสืบราชสมบัติสมัยรัตนโกสินทร์ พ.ศ. ๒๓๒๕–๒๔๒๙