วารสารปี-40-ฉบับที่-3-resize

พลวั ตครั วเรื อน การขยายตั วของเศรษฐกิ จทุนนิ ยม และการเปลี่ ยนแปลงเกษตรกรรมในชนบทไทย 118 The Journal of the Royal Society of Thailand Vol. 40 No. 3 Jul-Sep 2015 ระบบการจัดสรรทรัพยากรครัวเรือน (โดยเฉพาะที่ดิน) ที่ให้ลูกทุกคนได้ส่วนแบ่งเท่ากัน (partible inheritance system) ที่ปฏิบัติกันในสังคมไทยนี้ ต่างจากระบบที่ไม่แบ่ง (impartible inheritance system) ซึ่งมักยกที่ดินซึ่งเป็นทรัพย์สินส� ำคัญที่สุดของครัวเรือนให้แก่ลูกเพียงคนเดียว ส่วนมากเป็น บุตรชายคนโต ในบางสังคมที่ถือระบบนี้ลูกชายคนอื่นอาจได้ส่วนแบ่งบ้าง แต่เป็นสัดส่วนที่น้อยกว่าหรือ มิฉะนั้นก็ได้มรดกส่วนที่ไม่ใช่ที่ดินแทน ระบบนี้มักจะพบได้ในสังคมที่ระบบการสืบทอดวงศ์วานยึดข้างบิดา หรือเพศชายเป็นหลัก (patrilineal descent) เช่น ญี่ปุ่น จีน เวียดนาม เป็นต้น แม้ระบบของไทยที่ถือว่า ลูกทุกคนได้รับส่วนแบ่งเท่ากันนั้น ในการปฏิบัติส่วนแบ่งที่ได้อาจจะไม่เท่ากัน เนื่องจากส่วนแบ่งของลูก ที่อยู่และเลี้ยงดูพ่อแม่หลังจากแต่งงานแล้ว มักจะมากกว่าส่วนของลูกคนอื่น ๆ ทั้งนี้เพื่อเป็นสิ่งจูงใจหรือ ตอบแทนที่ลูกคนนั้น (โดยมากเป็นลูกสาวคนสุดท้อง) จะต้องรับภาระเป็นหลักในการดูแลพ่อแม่ในวัยชรา นักวิชาการบางท่านเรียกระบบนี้ว่า ultimogeniture (Moerman, 1968) ๓.๓ พลวัตครัวเรือนเกื้อหนุนการเปลี่ยนแปลงเกษตรกรรมอย่างไร พลวัตครัวเรือนที่กล่าวมาข้างต้น มีผลที่ตามมา ๒ ประการ และเมื่อบวกกับการขยายตัว เข้าสู่ชนบทของระบบเศรษฐกิจแบบทุนนิยม (ดูหัวข้อถัดไป) แล้ว ทั้ง ๒ ประการนี้เป็นปัจจัยเกื้อหนุนให้ การท� ำเกษตรกรรมในชนบทของไทยเปลี่ยนแปลงไปได้ ดังนี้ ๑) การที่ครัวเรือนมีขนาดเล็กลงเนื่องจากการคุมก� ำเนิด บวกกับการเคลื่อนย้าย แรงงานจากภาคการเกษตรเข้าสู่ภาคอุตสาหกรรมและบริการต่อเนื่องมาเป็นเวลานาน ตั้งแต่ช่วงหลัง พ.ศ. ๒๕๐๐ เป็นต้นมา ท� ำให้เกิดการขาดแคลนแรงงานในภาคเกษตร และส่งผลให้ครัวเรือนหันไปใช้ แรงงานจ้าง ซึ่งในระยะแรก ๆ แรงงานจ้างในท้องถิ่นยังพอหาได้ แต่เมื่อแรงดึงดูดด้านค่าจ้างจากภาค อุตสาหกรรมและบริการสูงขึ้น แรงงานในท้องถิ่นส� ำหรับการเกษตรจึงหาได้ยากขึ้น ประจวบกับในเวลา เดียวกันนั้น การปฏิวัติเขียวซึ่งมาพร้อมกับเทคโนโลยีใหม่ ๆ ได้เริ่มแผ่เข้ามาถึงชนบทไทย ท� ำให้เกษตรกร เริ่มหันไปใช้เครื่องจักรท� ำการผลิต โดยที่จ� ำนวนหนึ่งเป็นเจ้าของเครื่องจักรเอง แต่ส่วนมากยังใช้วิธี เช่าเครื่องจักรจากคนอื่น ในปัจจุบันเกษตรกรไม่ว่ารายเล็กหรือรายใหญ่ต่างก็ใช้เครื่องจักรกันเป็นเรื่องปกติ ในทุกขั้นตอนการเพาะปลูกตั้งแต่การเตรียมดินไปจนถึงการเก็บเกี่ยว ๒) ระบบการแบ่งทรัพยากรครัวเรือน (โดยเฉพาะที่ดินท� ำการเกษตร) ที่ให้ลูกทุกคน ได้รับส่วนแบ่งเท่ากัน อันเป็นธรรมเนียมปฏิบัติต่อเนื่องมาแต่โบราณกาลนั้น มาถึงปัจจุบันนี้เริ่มมีปัญหา ที่ชัดเจนคือที่ดินที่ครัวเรือนรุ่นลูกและรุ่นต่อ ๆ ไปได้รับมีขนาดเล็กลงเรื่อย ๆ และเริ่มเป็นปัญหามากขึ้น ในอดีตเรื่องนี้ยังไม่เป็นปัญหามากนัก เพราะยังมีที่ดินว่างเปล่าหรือมีป่าไม้ให้จับจองและน� ำมาใช้ประโยชน์ ได้บ้าง แต่ในปัจจุบันที่ดินว่างเปล่าและป่าไม้แทบไม่เหลือให้น� ำมาใช้เพื่อการเกษตรอีกแล้ว เว้นแต่จะเข้าไป ใช้โดยไม่ถูกต้องตามกฎหมาย