วารสารปี-40-ฉบับที่-3-resize

พลวั ตครั วเรื อน การขยายตั วของเศรษฐกิ จทุนนิ ยม และการเปลี่ ยนแปลงเกษตรกรรมในชนบทไทย 116 The Journal of the Royal Society of Thailand Vol. 40 No. 3 Jul-Sep 2015 ๓.๑ กระบวนการทางประชากร กระบวนการทางประชากรคือการเปลี่ยนแปลงในเรื่องการเกิด การตาย และการย้ายที่อยู่ ของประชากร ซึ่งมีผลโดยตรงต่อขนาดและโครงสร้างครัวของเรือน นับแต่ประเทศไทยเริ่มนโยบาย วางแผนครอบครัวแห่งชาติอย่างเป็นทางการเมื่อกว่า ๔๐ ปีที่แล้ว (พ.ศ. ๒๕๑๓) ขนาดครัวเรือนในทุกภาค ของไทย ทั้งในเมืองและในชนบทลดลงอย่างรวดเร็ว ข้อมูลส� ำมะโนประชากรซึ่งส� ำนักงานสถิติแห่งชาติ ท� ำการส� ำรวจทุก ๆ คาบเวลา ๑๐ ปีแสดงให้เห็นว่า ก่อนหน้าที่จะเริ่มนโยบายวางแผนครอบครัวอย่าง เป็นทางการใน พ.ศ. ๒๕๑๓ นั้น ครัวเรือนไทยมีจ� ำนวนสมาชิกโดยเฉลี่ยประมาณ ๗ คน แต่เมื่อผ่านไป ๔๐ ปีถึง พ.ศ. ๒๕๕๓ ขนาดครัวเรือนโดยเฉลี่ยลดลงมาเป็น ๓.๒ คนเท่านั้น ทั้งนี้เพราะสามีภรรยา ในปัจจุบันนิยมที่จะมีบุตรน้อย โดยเฉลี่ยแล้วใน พ.ศ. ๒๕๕๗ หญิงไทยที่สมรสแล้วมีบุตรเพียง ๑.๖ คน เท่านั้น นอกจากนี้ยังมีแนวโน้มว่าชายหญิงสมัยใหม่จ� ำนวนมากที่แต่งงานแล้วไม่ต้องการมีบุตร และยังมี สตรีในวัยเจริญพันธุ์จ� ำนวนมากขึ้นเรื่อย ๆ ที่พอใจจะครองโสดไปตลอดชีวิต ทั้งหมดนี้เป็นปัจจัยที่อธิบาย ว่าท� ำไมครัวเรือนไทยในปัจจุบันจึงมีขนาดเล็กลง การลดลงของจ� ำนวนบุตรต่อคู่สามีภรรยา บวกกับการที่คนไทยมีอายุยืนมากขึ้น อันเป็นผล มาจากการแพทย์ที่ทันสมัย อนามัยและอาหารการกินดีขึ้น ท� ำให้ประเทศไทยมีประชากรวัยสูงอายุเพิ่ม ขึ้นอย่างรวดเร็วในช่วงเวลาประมาณ ๒๐ ปีที่ผ่านมา ปัจจุบันประเทศไทยมีประชากรอายุ ๖๐ ปีขึ้นไป (ซึ่งถือเป็นผู้สูงอายุ ตามพระราชบัญญัติผู้สูงอายุ พ.ศ. ๒๕๔๖) คิดเป็นร้อยละ ๑๕ ของประชากรทั้งหมด ตามเกณฑ์ทางประชากรศาสตร์ประเทศไทยในปัจจุบันจึงกลายเป็นสังคมสูงวัยแล้ว ๒ ขณะเดียวกัน แผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติที่เริ่มมาตั้งแต่ พ.ศ. ๒๕๐๔ ซึ่งให้ ความส� ำคัญแก่การพัฒนาอุตสาหกรรมเพื่อการส่งออกมากขึ้น ได้ส่งผลให้เกิดการเคลื่อนย้ายแรงงานจาก ภาคเกษตรเข้าสู่ภาคอุตสาหกรรมและบริการอย่างมาก กระแสการเคลื่อนย้ายที่เพิ่มขึ้นอย่างต่อเนื่อง ส่งผลให้เกิดปรากฏการณ์ทางครัวเรือนอย่างหนึ่งในชนบท นั่นคือเกิดครัวเรือนรูปแบบใหม่ที่นักวิชาการ ผู้เฝ้ามองชนบทไทยหลายคนเรียกว่า “ครัวเรือนข้ามรุ่น” (skipped-generation households) ซึ่งเป็น ครัวเรือนที่มีเฉพาะผู้สูงอายุ (รุ่นปู่ย่า, ตายาย) กับเด็ก ๆ (รุ่นหลาน) อยู่ด้วยกัน ส่วนสมาชิกวัยแรงงาน ย้ายถิ่นไปหางานท� ำและอาศัยอยู่ในเมือง มีข้อมูลแสดงว่าระหว่าง พ.ศ. ๒๕๓๑-๒๕๕๑ จ� ำนวน ครัวเรือนข้ามรุ่น (หรือครัวเรือนที่แหว่งกลาง) เพิ่มขึ้นเกือบ ๕ เท่า (รูปที่ ๑) ครัวเรือนประเภทนี้พบ ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือมากที่สุด เพราะมีแรงงานย้ายถิ่นออกไปหางานท� ำที่อื่นมากกว่าในภาคอื่น ๆ ๒ ตามเกณฑ์ทางประชากรศาสตร์สังคมสูงวัยคือสังคมที่มีประชากรอายุ ๖๐ ปีขึ้นไปเกินร้อยละ ๑๐ หรือมีประชากรอายุ ๖๕ ปีขึ้นไปเกิน ร้อยละ ๗ หรือประชากรนั้นมีอายุมัธยฐานสูงกว่า ๓๐ ปี